Życiorys

gen. Bronisław Grąbczewski (15 I 1855 – 27 II 1926)
wybitny polski podróżnik, badacz Azji Środkowej

Urodził się na Żmudzi w rodzinie szlacheckiej, pochodzącej z Mazowsza, jako syn Ludwika Grąbczewskiego herbu Nałęcz i Emilii z Bohuszów herbu Odyniec. Jego ojciec był mężem zaufania „białych” w okresie powstania styczniowego oraz konspiracyjnym naczelnikiem okręgu obejmującego między innymi powiat telszewski. W konsekwencji tych działań ojciec Bronisława został zesłany na Syberię, majątek rodziny poddany przymusowej sprzedaży, a rodzina wysiedlona z Litwy, w wyniku czego zamieszkała w Warszawie. Tam Bronisław pobierał nauki w IV Gimnazjum, by następnie zgłosić się na ochotnika do wojska, a konkretnie do Lejb-Gwardyjskiego Pułku Ułanów. Wybór ten, wymuszony różnymi okolicznościami, był w dużej mierze podyktowany staraniami o wydostanie własnego ojca z zesłania. Przed zdaniem egzaminu oficerskiego wystąpił o urlop, aby odbyć swoją pierwszą daleką podróż – jako asysta rosyjskiego dyplomaty Aleksandra Jonina udał się do Ameryki Południowej. Gdy tylko Bronisław okazał się docenianym żołnierzem, a jednocześnie odżyły młodzieńcze marzenia do podróżowania, podjął starania, aby zostać translokowanym na wschód, a tam włączonym w środkowoazjatycką ekspedycję. Ta odważna decyzja (rezygnacja ze służby w elitarnej formacji w Warszawie na rzecz ciężkiej służby na kresach państwa rosyjskiego), była rezultatem obawy, by nie zostać użytym przeciwko własnemu narodowi, jak również uniknąć konsekwencji społecznych ze strony swoich rodaków. Tych, jednak w pełni nie uniknął po swoim powrocie do Polski.

Decyzja ta rozpoczęła trzydziestopięcioletni okres podróży po Azji Środkowej, jak również Dalekim Wschodzie, włączając Japonię. Na przestrzeni tych lat przebył ponad kilkanaście tysięcy kilometrów dróg, niejednokrotnie samemu je wytyczając, badając i opracowując. Dotarł między innymi do chanatów Chiwy, Buchary, Kokandu i Samarkandy, pracował przy wytyczaniu granicy rosyjsko-chińskiej, odbył wyprawę do Kaszgarii, chanatu Kandżut, Kafiristanu (dzisiejszy Afganistan), Tybetu, Darwazu, Pamiru. To tylko ogólny przegląd odwiedzonych przez niego regionów, w trakcie których przemierzył i zbadał wiele systemów wodnych oraz pasm górskich – jak choćby Góry Tien-szan, Góry Zaałajskie, Pamir, Karakorum, gdzie jako jeden z pierwszych Europejczyków ujrzał szczyt K2 od jego północnej strony i dokonał pomiarów wysokości.

W trakcie swojej kariery pełnił wiele istotnych funkcji administracyjnych, między innymi był naczelnikiem powiatu oszańskiego w Ferganie, komisarzem pogranicznym nad Amurem, komisarzem generalnym Kwantungu w południowej Mandżurii (rezydując w Porcie Artura), gubernatorem astrachańskim i hetmanem polnym astrachańskiego wojska kozackiego (co było wydarzeniem bez precedensu, aby Polak i katolik został mianowany hetmanem Kozaków), naczelnikiem zarządu cywilnego Kolei Wschodniochińskiej, a nawet przedstawicielem Rosyjskiego Czerwonego Krzyża podczas walk hiszpańsko-marokańskich w 1908 roku.

Gen. Bronisław Grąbczewski nie tylko reprezentował interesy Imperium Rosyjskiego w geopolitycznej rozgrywce z Imperium Brytyjskim (która zapisała się w historii jako Wielka Gra, a on jako jeden z jej wybitniejszych uczestników, budzący ogromny podziw i szacunek innych, a wśród oponentów nawet głęboko uzasadnione obawy), ale przede wszystkim dokonał nieocenionych badań i opracowań naukowych – wykonał szczegółowe opisy dróg, określił astronomicznie blisko sto punktów, a barometrycznie ponad pięćset, mając tym samym istotny wkład w kartografię Azji Środkowej. Zebrał bogate okazy mineralogiczne, zoologiczne, botaniczne i etnograficzne, które udokumentował licznymi fotografiami, stanowiącymi unikatowe świadectwo tamtych czasów. Niech skalę jego badań uwidoczni chociażby fakt, że przywieziona przez niego np. kolekcja chrząszczy liczyła ponad 36 tysięcy egzemplarzy, a jego imieniem lub nazwiskiem nazwano potem wiele gatunków owadów czy ptactwa. Ponad to, miał duży wkład w badania lingwistyczne (sam sprawnie władał kilkoma lokalnymi językami), jak choćby poprzez spisywanie wyrazów do słownika kandżuckiego i wachańskiego. Za swoje osiągniecia był wielokrotnie nagradzany np. srebrnym i złotym medalem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a jego dokonania zarówno wówczas, jak i dziś, były zauważane i opisywane w skali światowej. Zasadnicza część jego dorobku ekspedycyjnego znajduje się w rosyjskich archiwach, który do dziś nie jest w całości powszechnie dostępny, co również świadczy o wadze dokonań gen. Bronisława Grąbczewskiego.

W przeciwieństwie do wielu Polaków kształcących się i służących w armiach zaborczych, jego talenty i nietuzinkowe doświadczenie, nie tylko jako podróżnika, ale również jako wojskowego i dyplomaty, nie zostały wykorzystane przez niepodległe państwo polskie. Z czasem rozpoczął dorywczą pracę w Państwowym Instytucie Meteorologicznym oraz został członkiem Polskiego Towarzystwa Geograficznego, gdzie pełnił między innymi funkcję członka zarządu oraz komisji rewizyjnej, a w 1922 roku nadano mu godność członka korespondenta. Jednocześnie zajął się spisywaniem swoich pamiętników z podróży, które były stopniowo wydawane jako książki, począwszy od roku 1924. Równolegle pojawiały się jego artykuły w prasie codziennej i specjalistycznej.

Całe prywatne zbiory, archiwa i pamiątki gen. Bronisława Grąbczewski spłonęły w trakcie Powstania Warszawskiego. Dotknięty chorobami, nie zdążywszy być szeroko docenionym, zmarł w otoczeniu rodziny i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Bibliografia

Główne dzieła:

Kaszgarja. Kraj i ludzie. Podróż do Azji Środkowej, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1924.
Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1924.
W pustyniach Raskemu i Tybetu, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.
Wspomnienia myśliwskie, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.
Na służbie rosyjskiej. Fragmenty wspomnień, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1926.

Ważniejsze opracowania:

B. Olszewicz, Bronisław Grąbczewski. Polski badacz Azji Środkowej (1855-1926), wyd. Gebethner i Wolf, Poznań 1927.
M. Blombergowa, Bronisław Grąbczewski (1855-1926). W służbie cara i nauki.
W. Popiel-Machnicki, A. Pleskaczyński, K. Pleskaczyńska, Podróże nieodkryte. Dziennik ekspedycji Bronisława Grąbczewskiego 1889-1890 jako świadectwo historii i element dziedzictwa kulturowego, wyd. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2017.