Zachęcamy do zapoznania się z kolejną postacią, która zapisała się w poczet polskich podróżników. Z gen. Grąbczewskim łączy ją region świata, który eksplorowała, choć kilkadziesiąt lat później i w zupełnie innych realiach geopolitycznych.
Pierwsza włoska wyprawa w Pamir, znalazła się nie tylko na kartach włoskiej historii, ale również polskiej, za sprawą osoby, która ją zainicjowała oraz następnie nią pokierowała. Była nią postać nietuzinkowa – Jadwiga Toeplitz-Mrozowska, aktorka, która została docenioną podróżniczką.
Jadwiga Toeplitz-Mrozowska wygłasza odczyt na temat swojej wyprawy przez Turkiestan i Pamir (Warszawa, 7 maja 1931). Fotografie ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Moja wyprawa na Pamiry to przetłumaczona z włoskiego na język polski relacja z podróży Jadwigi Toeplitz-Mrozowskiej w góry Pamiru (tytuł oryginalny: La prima spedizione italiana attraverso i Pamiri ). Podróż ta pokrywająca się ze szlakiem podróży Bronisława Grąbczewskiego, której głównym celem było dotarcie do jeziora Zorkul, przyniosła jej największą sławę. Za zasługi poczynione podczas tej podróży, jako pierwsza kobieta, otrzymała złoty medal Włoskiego Towarzystwa Geograficznego. Poniżej przedstawiamy fragmenty artykułu Pawła Ordyńskiego o tej ekspedycji, opublikowanego na łamach pisma „Wszechświat” w roku 1931:
„Odbyta w r. 1929 przez p. Jadwigę Toeplitz Mrozowską wyprawa na Pamiry zatytułowana została w sprawozdaniu jako „pierwsza włoska”, niewątpliwie w celu podkreślenia znaczenia odrodzonej państwowości Włoch współczesnych; historja odkryć bowiem od czasów podróży Polów i Marignoli w wiekach średnich liczy niejedno imię włoskie na kartach, poświęconych badaniom trudno dostępnego węzła niebotycznych gór największego z kontynentów. Wymieniona w tytule wyprawa odbyła się pod osłoną trójkolorowego sztandaru włoskiego, lecz ze względu na to, że inicjatorką i kierowniczką ekspedycji była nasza rodaczka, mamy podstawy do zaliczenia tej wyprawy do pocztu wypraw polskich z tej samej racji, co podróże Br. Grąbczewskiego, b. oficera wojsk rosyjskich.
P. J. Toeplitz Mrozowska, dobrze znana szerokim kołom społeczeństwa polskiego, jako artystka, w swoich sześciu wyprawach po Azji Środkowej, Południowej i Zachodniej, odbytych w l. 1919-1929, pokazała, że jest również odważną i wytrwałą podróżniczką, w sprawozdaniach zaś ze swoich podróży wykazała się niepospolitym talentem narracyjnym.
Właściwe Pamiry (nazwa ta w mowie Kirgizów znaczy to samo co nasze hale lub połoniny) obejmują czworokąt potężnych wzniesień w sercu Azji Środkowej, położonych pomiedzy g. Zaałajskiemi i Hindukuszem, oraz g. Sarykol, a środkowym biegiem rz. Amu-darji (Pjandża); rozciągłość Pamirów w kierunku równoleżnikowym wynosi blisko 250 km., w kierunku zaś południkowym nieco więcej, powierzchnia stanowi około 70 tys. km kw. (…)
Za cel swej wyprawy p. J. Teoplitz Mrozowska postawiła zwiedzenie najmniej znanej z pięciu rzek, składających się na górny bieg Amu-darji – Pjandża, a mianowicie Pamir-darji wraz z położnem w pobliżu źródeł na wysokości 4085 m. Jeziorem Zor-kul. W skład ekspedycji poza kierowniczką wchodzili: p. Józef Capra, prof. Uniwersytetu w Rzymie, p. Vicich, urzędnik ambasady włoskiej w Moskwie i rosyjski operator kinowy p. Dorn; eskortę wyprawy stanowiło sześciu tubylców. W tak szczupłym gronie, z którego na dodatek odłączył się w drodze wskutek choroby Capra, wyprawa w ciągu dwóch miesięcy od 2.VI do 7.VIII 1929 roku przebyła pieszo i konno 1800 km przez drogi i bezdroża „Dachu Świata”, ocierając się o granicę chińską i afganistańską pod nieustanną grozą napadu dywersyjnych band „basmaczy”, grasujących niemal bezkarnie po słabo bronionych przez nieliczne posterunki wojskowe terytorjach.
Właściwa podróż rozpoczęła się od miasteczka Osz… „