Zachęcamy do zapoznania się z kolejną postacią, która zapisała się w poczet polskich podróżników. Z gen. Grąbczewskim łączy ją region świata, który eksplorowała, choć kilkadziesiąt lat później i w zupełnie innych realiach geopolitycznych.

Pierwsza włoska wyprawa w Pamir, znalazła się nie tylko na kartach włoskiej historii, ale również polskiej, za sprawą osoby, która ją zainicjowała oraz następnie nią pokierowała. Była nią postać nietuzinkowa – Jadwiga Toeplitz-Mrozowska, aktorka, która została docenioną podróżniczką. 

 

Moja wyprawa na Pamiry to przetłumaczona z włoskiego na język polski relacja z podróży Jadwigi Toeplitz-Mrozowskiej w góry Pamiru (tytuł oryginalny: La prima spedizione italiana attraverso i Pamiri ). Podróż ta pokrywająca się ze szlakiem podróży Bronisława Grąbczewskiego, której głównym celem było dotarcie do jeziora Zorkul, przyniosła jej największą sławę. Za zasługi poczynione podczas tej podróży, jako pierwsza kobieta, otrzymała złoty medal Włoskiego Towarzystwa Geograficznego. Poniżej przedstawiamy fragmenty artykułu Pawła Ordyńskiego o tej ekspedycji, opublikowanego na łamach pisma „Wszechświat” w roku 1931:

„Odbyta w r. 1929 przez p. Jadwigę Toeplitz Mrozowską wyprawa na Pamiry zatytułowana została w sprawozdaniu jako „pierwsza włoska”, niewątpliwie w celu podkreślenia znaczenia odrodzonej państwowości Włoch współczesnych; historja odkryć bowiem od czasów podróży Polów i Marignoli w wiekach średnich liczy niejedno imię włoskie na kartach, poświęconych badaniom trudno dostępnego węzła niebotycznych gór największego z kontynentów. Wymieniona w tytule wyprawa odbyła się pod osłoną trójkolorowego sztandaru włoskiego, lecz ze względu na to, że inicjatorką i kierowniczką ekspedycji była nasza rodaczka, mamy podstawy do zaliczenia tej wyprawy do pocztu wypraw polskich z tej samej racji, co podróże Br. Grąbczewskiego, b. oficera wojsk rosyjskich.

P. J. Toeplitz Mrozowska, dobrze znana szerokim kołom społeczeństwa polskiego, jako artystka, w swoich sześciu wyprawach po Azji Środkowej, Południowej i Zachodniej, odbytych w l. 1919-1929, pokazała, że jest również odważną i wytrwałą podróżniczką, w sprawozdaniach zaś ze swoich podróży wykazała się niepospolitym talentem narracyjnym.

Właściwe Pamiry (nazwa ta w mowie Kirgizów znaczy to samo co nasze hale lub połoniny) obejmują czworokąt potężnych wzniesień w sercu Azji Środkowej, położonych pomiedzy g. Zaałajskiemi i Hindukuszem, oraz g. Sarykol, a środkowym biegiem rz. Amu-darji (Pjandża); rozciągłość Pamirów w kierunku równoleżnikowym wynosi blisko 250 km., w kierunku zaś południkowym nieco więcej, powierzchnia stanowi około 70 tys. km kw. (…)

Za cel swej wyprawy p. J. Teoplitz Mrozowska postawiła zwiedzenie najmniej znanej z pięciu rzek, składających się na górny bieg Amu-darji – Pjandża, a mianowicie Pamir-darji wraz z położnem w pobliżu źródeł na wysokości 4085 m. Jeziorem Zor-kul. W skład ekspedycji poza kierowniczką wchodzili: p. Józef Capra, prof. Uniwersytetu w Rzymie, p. Vicich, urzędnik ambasady włoskiej w Moskwie i rosyjski operator kinowy p. Dorn; eskortę wyprawy stanowiło sześciu tubylców. W tak szczupłym gronie, z którego na dodatek odłączył się w drodze wskutek choroby Capra, wyprawa w ciągu dwóch miesięcy od 2.VI do 7.VIII 1929 roku przebyła pieszo i konno 1800 km przez drogi i bezdroża „Dachu Świata”, ocierając się o granicę chińską i afganistańską pod nieustanną grozą napadu dywersyjnych band „basmaczy”, grasujących niemal bezkarnie po słabo bronionych przez nieliczne posterunki wojskowe terytorjach.

Właściwa podróż rozpoczęła się od miasteczka Osz… „

Biogram Jadwigi Topelitz-Mrozowskiej

Gen. Bronisław Grąbczewski zmarł 27 lutego 1926 roku, po długiej i ciężkiej chorobie, przeżywszy 72 lata. Pogrzeb odbył się 2 marca na Cmentarzu Powązkowskim, po nabożeństwie żałobnym w kościele św. Krzyża. Poniżej prezentujemy krótki opis pogrzebu napisany przez Towarzystwo Literatów Dziennikarzy.

W 164 rocznicę urodzin gen. Bronisława Grąbczewskiego przedstawiamy wspomnienie Aleksandra Grąbczewskiego z ubiegłorocznej podróży do Azji Środkowej:

 

Prolog

Już od wczesnych lat dziecięcych, podobnie jak wielu członków mojej Rodziny, marzyło mi się by ruszyć azjatyckim szlakiem naszego wielkiego przodka. Przez wiele lat były to podróże oczami wyobraźni, inspirowane książkami samego Bronisława Grąbczewskiego, opracowaniami na jego temat i tym wszystkim co jeszcze zostało do odkrycia. Z czasem zaczęły się rodzić koncepcje, pomysły i pytania – od czego zacząć, kiedy, w jaki sposób, bo przecież nie ruszę w kilkuletnią ekspedycję… W każdym razie jeszcze nie teraz…

Jedna z takich podróży oczyma wyobraźni odbywa się latem 2013 roku, podczas mojego pobytu na Krymie. To w 1889 roku płynąc przez Morze Czarne z Odessy do Batumi, mój stryjeczny pra-pra dziadek rozpoczynał swoją ekspedycję do Darwazu, w Pamir, Raskem i do Północno-Zachodniego Tybetu. Jak sam wspomina jako pierwszy Europejczyk miał przeciąć Azję Środkową i od północy przedrzeć się przez Pamiry i Hindukusz do źródeł Indusu. Płynąc przez Morze Czarne odwiedził między innymi pałac ks. Woroncowów. Stojąc na schodach tego znanego z piękności pałacu, bardziej jednak moją uwagę przyciągał bezkres morza, którym przepływał Bronisław. Być może on również podczas zwiedzania pałacu patrzył się w dal, otoczony kamiennym lwami. Ciekawe czy przebiegała mu wówczas przez głowę myśl, że ponad 100 lat później dwóch jego krewnych ruszy jego szlakiem…

Szlakiem Grąbczewskiego 2018

Na przełomie lata i jesieni 2017 dzwoni do mnie mój cioteczny brat – Bartek. Konkluzja z rozmowy jest krótka – koniec planowania, pora ruszać szlakiem Bronisława. Bartek poznał, mającego na swoim koncie wiele pionierskich wyjazdów do Azji Środkowej, człowieka znanego w kręgach podróżniczych jako El Wood. Planuje on podróż szlakiem Grąbczewskiego i właśnie kompletuje członków tej ekspedycji. Następne miesiące mijają szybko – El Wood jako pomysłodawca i główny organizator wyjazdu dopracowuje naszą marszrutę. Współczesne mapy turystyczne na nasze potrzeby nie są wystarczające. Naszą trasę wytycza w oparciu o XIX wieczne mapy sporządzone przez samego Bronisława i radzieckie sztabówki. Równolegle pozostali uczestnicy wyjazdu (Karpiu – kierownik górski ekspedycji, Cichy, Słodki, Fazik, Mauro) rozpoczynają przygotowania sprzętowe, umiejętnościowe i kondycyjne. My w przeciwieństwie do Bronisława nie będziemy jechali konno, ale dowiezieni przez ekipę samochodową (Fazik i Mauro) w określone miejsce pieszo ruszymy w góry, by kilka dni później spotkać się ponownie po drugiej stronie gór… Wiedząc dokładnie, którędy szedł XIX-wieczny podróżnik, będziemy etapami podążali wytyczoną przez niego trasą.

W połowie sierpnia 2018 większość uczestników naszej ekspedycji rusza samochodem z Polski, by pokonawszy tysiące kilometrów spotkać się ze mną w Duszanbe. Ich przyjazd opóźnił się o kilka dni – czekając na nich pomyślałem – to dobry znak – Bronisław spóźnił się na prom z Odessy do Batumi i jego wyjazd też opóźnił się o kilka dni…

Kilka dni później ruszamy na szlak. Bronisław Grąbczewski pokonywał tę trasę  w czerwcu 1889 roku. Podobnie jak on ruszyliśmy od zimowisk Dżylandy na pasmo górskie Perijoch-Tau, nazwane przez Rosjan górami Piotra Wielkiego, by na nocleg rozbić się nad samym jeziorem Jaszyl-Kul (3 392 m. n.p.m.), które dla mnie stało się symbolem tego wyjazdu. Każdy, kto czytał „W pustyniach Raskemu i Tybetu” na pewno kojarzy charakterystyczne zdjęcie tego jeziora, które Bronisław Grąbczewski opisał w następujący sposób: „Załączona fotografja jeziora Jaszyl-Kul w słabym tylko stopniu może dać pojęcie o tej przepięknej miejscowości. Na fotografji z prawej strony u dołu widać rodzinę żółtych irysów, które zajęły całe pole, wyparłszy wszelką inną roślinność…” Moment, kiedy wbiegłem, wyprzedzając nasze samochody, na brzeg jeziora i wykonałem zdjęcia dokładnie w tym samym miejscu pozostanie w mojej pamięci do końca życia. To był ten moment, w którym wiedziałem, że spełnia się moje marzenie – stoję dokładnie tam gdzie przed laty Bronisław, widzę to co on i tak będzie przez najbliższe dni.

Nazajutrz nocowaliśmy w okolicach zimowisk Kulika (2 823 m. n.p.m), gdzie ekspedycja Grąbczewskiego zatrzymała się na jeden dzień celem obserwacji astronomicznych – będąc tam od razu zrozumiałem dlaczego – takiego wschodu księżyca wynurzającego się zza górskich grzbietów jeszcze nie widziałem. Dalej przełęcz Kiczyk-Tupczak (3 205 m. n.p.m) i dzień wypełniony karkołomnym szukaniem przeprawy przez rzekę Zerizamin. W tym miejscu napiszę jedynie, że Bronisław przekroczył tę rzekę po moście śniegowym, który niestety nie doczekał się naszej ekspedycji, a samą rzekę opisał w ten sposób: „rzeczka Zerizamin płynie dość krętym i wąskim wąwozem, lecz jest głęboka, i brodów przez nią nie ma. Most zatem byłby konieczny”. Nie zdradzając na razie wszystkich szczegółów związanych z naszą przeprawą, napiszę tylko że dwa dni później udało się nam osiągnąć punkt kulminacyjny tego szlaku, czyli przełęcz Gardani Kaftar (gołębia szyja) położoną na wysokości 3 877 m. n.p.m. W kolejnym dniu, dalej precyzyjnie podążając śladem Grąbczewskiego, schodzimy na nocleg w wiosce Langar.

Przemierzenie zaledwie niewielkiego wycinku ekspedycji Bronisława Grąbczewskiego było niezwykłą podróżą w czasie – tak nie wiele zmieniło się od jego czasów. Może jedynie flora jest nieco mniej bogata i mniej świstaków obserwuje intruzów przemierzających ich pola , szczyty są mniej ośnieżone, ale już sposób życia pasterzy, ich gościnność, zwyczaje chyba tylko nieznacznie się zmieniły na przestrzeni lat. Warto w tym miejscu podkreślić, że wedle dostępnych nam informacji byliśmy chyba pierwszymi Polakami, którzy pokonali ten konkretny odcinek ekspedycji Bronisława Grąbczewskiego. Pokonana przez nas droga nie jest uczęszczanym szlakiem turystycznym. Przemierzaliśmy ją zdani wyłącznie na nasze siły i wzajemną pomoc, z wyliczonymi zapasami żywności, mając w sytuacji awaryjnej kontakt z cywilizacją XXI wieku jedynie przez telefon satelitarny. Sporadycznie spotykaliśmy jedynie pasterzy czy myśliwych.

Maszerując przez góry cały czas miałem w głowie zdanie, które Bronisław Grąbczewski napisał w swoim „Dzienniku ekspedycji w latach 1889-1890”: „Człowiek to taka kruszyna, taki atom w porównaniu z tymi masywami, że niepojęte jest, jak ma odwagę pokonywać takie wysokości”. Dla mnie niepojęte jest jaką odwagę miał mój przodek, żeby nie tylko pokonywać te wszystkie wysokości i odległości, ale żeby jeszcze na dodatek cały czas iść przed siebie w nieznane. Jemu to wspomnienie z tej podróży, w dniu Jego urodzin, dedykuję.

P.S. Ciąg dalszy wspomnień (i podróży) nastąpi. 

Jest nam miło, że kalendarz na rok 2019 wydany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, otwiera nie kto inny jak Bronisław Grąbczewski! Kalendarz poświęcony jest wielkim Polakom, którzy swoim dorobkiem w krajach Azji i Pacyfiku zyskali międzynarodowe uznanie.

„Dzisiaj jest dzień Świąt Bożego Narodzenia. Wigilię spędziliśmy przy ognisku, przy akompaniamencie szumu i wycia wiatru, którego porywy roznosiły daleko po polu nie tylko iskry, ale i całe palące się pnie. O godzinie 11 w nocy wiatr ucichł, termometr zaczął szybko opadać i rano o świcie pokazywał -25 st.C. Dzisiaj o godz. 10 r. kozacki konwój wystrojony był w galowy ubiór do wspólnej modlitwy. Złożyłem życzenia z okazji święta i po wotywie zaproponowałem ludziom po 1/2 czarki spirytusu i chleb z solą. Po śniadaniu i herbacie, przy czym każdy z kozaków dostał po talerzu suszonych moreli w postaci prezentu, urządziłem strzelanie z nagrodami. Główna tarcza została umocowana na kijach i postawiona w odległości 200 kroków. Kozacy strzelali marnie, ale niektórzy z nich wystrzelali nagrody, co dostarczyło wszystkim dużego zadowolenia.” [1]

Dokładnie 129 lat temu w takich warunkach ekspedycyjnych Święta Bożego Narodzenia spędził gen. Bronisław Grąbczewski na uroczysku Abdu-Gafar-Tom, tuż przed płaskowyżem Tybetu… My życzymy Państwu nieco cieplejszych, ale równie wesołych Świąt Bożego Narodzenia, a w zbliżającym się 2019 roku zdrowia, pomyślności i wielu niezapomnianych podróży!

 

 

 

[1] „Podróże nieodkryte. Dziennik ekspedycji Bronisława Grąbczewskiego 1889-1890 jako świadectwo historii i element dziedzictwa kulturowego”

W latach 1987-1988 wydawnictwo „Sport i Turystka” wydało serię komiksów zatytułowaną „Polscy podróżnicy”. Była to świetna okazja, by grono młodszych czytelników zainteresować losami polskich podróżników. Wytrwali miłośnicy komiksów z pewnością odnajdą w antykwariatach pozycje z tej serii, a wśród nich oczywiście tą poświęconą gen. Bronisławowi Grąbczewskiemu:

• „Prosto w paszczę smoka” (o Bronisławie Grąbczewskim), 1987
• „Po Australijskie Złoto” (o Sygurdzie Wiśniowskim), 1987
• „Gdzie ziemia drży” (o Ignacym Domeyce), 1988
• „Sam w afrykańskim pustkowiu” (o Antonim Rehmanie), 1988
• „W poszukiwaniu prawdziwej Ameryki” (o Henryku Sienkiewiczu), 1988

W długie jesienne wieczory zachęcamy do lektury trzytomowych wspomnień gen. Grąbczewskiego z jego z podróży po Azji Środkowej oraz „Wspomnień myśliwskich”. Wszystkie cztery pozycje zostały wydane po raz pierwszy przed wojną nakładem wydawnictwa Gebethner i Wolff.

Cieszymy się, że jak co roku, grób gen. Bronisława Grąbczewskiego odwiedza nie tylko rodzina. Szczególnie miło nam, że kolejny rok z rzędu znicz zapaliło Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.

Serdecznie witamy na nowopowstałej stronie Fundacji im. gen. Bronisława Grąbczewskiego. Będzie nam miło, jeżeli będą Państwo odwiedzać naszą stronę. Będziemy na niej informować o naszej działalności, jak również dzielić się ciekawostkami i informacjami. Zapraszamy!